- Στο άρθρο 1458 του Αστικού Κώδικα (π.δ. 456/1984, Α΄ 164) προστίθενται νέα εδάφια, τρίτο και τέταρτο, και, μετά από νομοτεχνικές βελτιώσεις, το άρθρο 1458 διαμορφώνεται ως εξής:
«Άρθρο 1458
Η μεταφορά στο σώμα άλλης γυναίκας γονιμοποιημένων ωαρίων, ξένων προς την ιδία, και η κυοφορία από αυτήν επιτρέπεται με δικαστική άδεια που παρέχεται πριν από τη μεταφορά, εφόσον υπάρχει έγγραφη και χωρίς αντάλλαγμα συμφωνία των προσώπων που επιδιώκουν να αποκτήσουν τέκνο και της γυναίκας που θα κυοφορήσει, καθώς και του συζύγου της, αν αυτή είναι έγγαμη. Η δικαστική άδεια παρέχεται ύστερα από αίτηση της γυναίκας που επιθυμεί να αποκτήσει τέκνο, εφόσον αποδεικνύεται ότι αυτή είναι ιατρικώς αδύνατο να κυοφορήσει και ότι η γυναίκα που προσφέρεται να κυοφορήσει είναι, εν όψει της κατάστασης της υγείας της, κατάλληλη για κυοφορία. Δεν συνιστά ιατρική αδυναμία κυοφορίας κατά την έννοια του παρόντος η αδυναμία κυοφορίας λόγω φύλου. Η δικαστική άδεια ισχύει μόλις η δικαστική απόφαση που την παρέχει καταστεί αμετάκλητη.».
- Το άρθρο όγδοο του ν. 3089/2002 (Α’ 327), περί προϋποθέσεων εφαρμογής των άρθρων 1458 και 1464 του Αστικού Κώδικα, αντικαθίσταται ως εξής:
«Άρθρο όγδοο
Τα άρθρα 1458 και 1464 του Αστικού Κώδικα εφαρμόζονται μόνο στην περίπτωση που η αιτούσα και η κυοφόρος γυναίκα έχουν την κατοικία τους στην Ελλάδα».
Ο αποκλεισμός του μόνου άνδρα από τη διαδικασία παρένθετης μητρότητας συνιστά ευθεία παραβίαση της αρχής της ισότητας και θέτει υπό σοβαρή αμφισβήτηση τη συνταγματικότητα της ρύθμισης. Δεν μπορεί η πρόσβαση σε έναν θεσμοθετημένο μηχανισμό τεκνοποίησης να εξαρτάται από την οικογενειακή κατάσταση ή το φύλο του αιτούντος, αποκλείοντας συλλήβδην ολόκληρες κατηγορίες προσώπων που επιδιώκουν την απόκτηση παιδιού με τρόπο νόμιμο, εποπτευόμενο και υπεύθυνο.
Η πρόβλεψη περί υποχρεωτικής κατοικίας και των γονέων στην Ελλάδα στερείται ουσιαστικής σκοπιμότητας. Ελλείψει αντικειμενικών και επαληθεύσιμων κριτηρίων για τον ορισμό της «κατοικίας», η ρύθμιση παραμένει ευάλωτη σε προσχηματικές δηλώσεις, χωρίς να προσφέρει ουσιαστική προστασία ούτε στην κυοφόρο ούτε στη διαδικασία. Αντί να ενισχύσει τον έλεγχο, ενδέχεται να δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα τεχνητής εγκατάστασης, όπου η ουσία υποχωρεί μπροστά στο τυπικό.
Η Ελλάδα δεν έγινε ποτέ Γεωργία ή Ουκρανία – δεν προσέλκυσε ενδιαφερόμενους λόγω θεσμικής χαλαρότητας ή αδιαφάνειας, αλλά επειδή προσέφερε ένα πλαίσιο ασφαλές, με ισχυρές εγγυήσεις, υψηλής ποιότητας ιατρικές υπηρεσίες και σοβαρή νομική εποπτεία. Η διεθνής αναγνωρισιμότητα που έχει κατακτήσει στον τομέα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι αποτέλεσμα θεσμικής υπευθυνότητας και όχι ευκαιριακής ανοχής — και πρέπει να διαφυλαχθεί, όχι να υπονομευθεί.
Άστοχη ομοφοβική διάταξη. Πρέπει να αποσυρθεί.
Σε κάθε περίπτωση κανένα φύλο δεν μπορεί να αποκτήσει τέκνο χωρίς τη συνδρομή του άλλου φύλου. Ειδικότερα, η εκάστοτε γυναίκα μπορεί να υποκαταστήσει την μήτρα της με εκείνη της παρένθετης μητέρας, μπορεί να υποκαταστήσει το γεννητικό της υλικό με δωρεά ωαρίων, αλλά σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να προβεί και σε δωρεά σπέρματος, καλύπτοντας μία δική της ιατρική αδυναμία, προκειμένου να γονιμοποιηθεί εξωσωματικά με τα δικά της ωάρια ή με ωάρια δότριας, και εν συνεχεία να μεταφερθούν στο σώμα της παρένθετης μητέρας.
Η διάκριση αυτή αντίκειται μεταξύ άλλων και στο άρθρο 4 παρ. 2 του Σ, το οποίο αποτελεί καταρχήν μία κανονιστική αρχή που είναι δεσμευτική για τον νομοθέτη και η οποία επιτάσσει τη δημιουργία όχι μόνο τυπικής, αλλά και ουσιαστικής ισότητας μεταξύ των δύο φύλων. Τρόπο επίτευξης της τελευταίας συνιστά η μέριμνα από τον νομοθέτη και η ανάληψη πρωτοβουλιών προκειμένου η ισότητα να μην περιοριστεί μόνο στο νομικό πεδίο, αλλά να επιδράσει και στην πραγματική ζωή. Η αδυναμία, λοιπόν, κυοφορίας από τον άντρα αποτελεί μία πραγματική κατάσταση της κοινωνικής ζωής που χρίζει ειδικής ρύθμισης προκειμένου να επέλθει ισότητα, όπως επιτάσσει και το άρθρο 116 παρ. 2 του Σ και η αρχή του κοινωνικού κράτους, με βάση την οποία το τελευταίο οφείλει να διαμορφώσει όλες τις πραγματικές συνθήκες για την επέλευση της ισότητας. Το γεγονός ότι τα προηγούμενα χρόνια η ισότητα των δύο φύλων ταυτίστηκε σε απόλυτο βαθμό με τη λήψη μέτρων για την απαγόρευση των αρνητικών διακρίσεων κατά των γυναικών, δεν συνεπάγεται ότι οι άντρες στερούνται αυτού του ατομικού δικαιώματος.
Πέρα από αυτά, η σεξουαλική επιλογή συνιστά εκδήλωση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελώντας έκφανση της ιδιωτικής ζωής και προστατεύεται από τα άρθρα 5 παρ. 1 και 9 παρ. 1 του Σ αντίστοιχα. Επιπλέον, όπως έχει κρίνει το ΕΔΔΑ η σεξουαλική προτίμηση δεν καθιστά τον γονέα ακατάλληλο να αναθρέψει τα παιδιά του, ενώ σύμφωνα με έρευνες το φύλο του γονέα δεν αποτελεί παράγοντα επικίνδυνο για τα παιδιά και οι οικογένειες ομόφυλων γονέων δεν παρουσιάζουν δομικές διαφορές με εκείνες των ετερόφυλων γονέων, σε αντίθεση με τη φτώχεια ή την ανικανότητα τους να τα αναθρέψουν σωστά και συνεπώς δεν αποτελεί παράγοντα που πλήττει το συμφέρον τους
Το γεγονός, λοιπόν, ότι ο άνδρας από τη φύση του δεν μπορεί να κυοφορήσει δεν οδηγεί αυτομάτως σε αποκλεισμό του από την μέθοδο της παρένθετης μητρότητας.
Είναι απορίας άξιο γιατί υφίσταται ακόμα αυτός ο αποκλεισμός, ενώ ταυτόχρονα θεσμοθετήθηκε το καθεστώς της συνεπιμέλειας και προωθείται ολοένα και περισσότερο το πρότυπο ενός άνδρα ικανού να ανταπεξέλθει πλήρως σε ρόλο πατέρα.
Τέλος, ουσιαστικά με την τροποποίηση αυτή που απαιτεί κατοικία και της αιτούσας και της κυοφόρου στην Ελλάδα αποκλείονται ζευγάρια που κατοικούν στο εξωτερικό, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και Έλληνες πολίτες.
Η Ελλάδα έχει κατακτήσει με υπευθυνότητα τη φήμη αξιόπιστου και θεσμικά εποπτευόμενου προορισμού για την παρένθετη μητρότητα, προσελκύοντας ζευγάρια από το εξωτερικό που εμπιστεύονται τόσο το υψηλό επίπεδο ιατρικών υπηρεσιών όσο και την ισορροπημένη νομική προστασία. Οι προτεινόμενες αλλαγές, αντί να ενισχύσουν την ουσιαστική εποπτεία, επιβάλλουν αδικαιολόγητα εμπόδια — όπως η απαίτηση για αμετάκλητη απόφαση αλλά και η υποχρεωτική κατοικία των γονέων στην Ελλάδα — σε μια διαδικασία ήδη χρονοβόρα και απαιτητική, με μεγάλο χρόνο αναμονής. Τέτοιες ρυθμίσεις, χωρίς τεκμηριωμένο προστατευτικό αποτέλεσμα, υπονομεύουν σταδιακά τη διεθνή εικόνα της χώρας ως θεσμικά υπεύθυνου και ανοιχτού προορισμού στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Αντί να επιλέξουμε στοχευμένα, ουσιαστικά και διαφανή μέτρα εποπτείας — όπως η ανεξάρτητη ψυχολογική και νομική στήριξη της κυοφόρου, η καταγραφή σε μητρώα και η ενίσχυση του ελέγχου από ανεξάρτητες αρχές — οδηγούμαστε σε αποκλεισμούς που δεν ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες του θεσμού. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί, τέλος, η πρόβλεψη αποκλεισμού του μόνου άνδρα από τη δυνατότητα πρόσβασης στη διαδικασία, καθώς θεσπίζει έναν απόλυτο περιορισμό που βασίζεται αποκλειστικά στο φύλο. Μια τέτοια ρύθμιση εγείρει σοβαρά ερωτήματα συνταγματικότητας, πλήττει την αρχή της ισότητας και ακυρώνει στην πράξη το δικαίωμα στην οικογενειακή ζωή για μια ολόκληρη κατηγορία ανθρώπων. Αντί να ενισχύσουμε τον θεσμό με στοχευμένες εγγυήσεις, διατρέχουμε τον κίνδυνο να τον αποδυναμώσουμε μέσω αποκλεισμών.
Η προτεινόμενη τροποποίηση του άρθρου 1458 ΑΚ, με την προσθήκη της απαίτησης να καταστεί η απόφαση αμετάκλητη, παρότι πρόκειται για απόφαση άμεσα εκτελεστή, δημιουργεί ένα ακόμη πρόσκομμα σε μια διαδικασία που ήδη χαρακτηρίζεται από υπερβολική χρονική καθυστέρηση (ο μέσος όρος αναμονής για την έναρξη της διαδικασίας παρένθετης μητρότητας ανέρχεται σε περίπου δύο έτη). Η προσθήκη αυτή δεν ενισχύει ουσιαστικά την έννομη προστασία των εμπλεκομένων μερών, καθώς, διαχρονικά, η μόνη περίπτωση στην οποία ασκήθηκε έφεση από εισαγγελική αρχή αφορούσε την υπόθεση ενός μόνου άνδρα, υποδεικνύοντας ότι η πρακτική ανάγκη για τέτοια πρόβλεψη είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη.
Επιπλέον, η προτεινόμενη τροποποίηση του άρθρου 8 ως προς την υποχρεωτική κατοικία και των δύο μερών στερείται ουσιαστικού προστατευτικού αποτελέσματος, που σε κάθε περίπτωση θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί με την πρόβλεψη ως υποχρεωτικής μόνο της κατοικίας της παρένθετης. Χωρίς σαφή, αντικειμενικά και επαληθεύσιμα κριτήρια για τον ορισμό της «κατοικίας», η ρύθμιση είναι επιρρεπής σε καταστρατήγηση (όπως ακριβώς γινόταν και πριν την τροποποίηση του θεσμικού πλαισίου το 2014) και εγκυμονεί τον κίνδυνο δημιουργίας μιας νέας «βιομηχανίας τεχνητής εγκατάστασης», όπου ενδιαφερόμενοι θα παρουσιάζουν προσχηματικά στοιχεία (όπως ενοικίαση ακινήτου ή σύντομη εγγραφή σε υπηρεσίες) μόνο για να καλύψουν την τυπική προϋπόθεση. Κατά συνέπεια, η επίμαχη ρύθμιση ουδόλως ενισχύει την εποπτεία του θεσμού και την προστασία της κυοφόρου.
Εάν πραγματικά η πολιτεία ενδιαφέρεται για τη θωράκιση του θεσμού και την προστασία των εμπλεκομένων μερών, η έμφαση της πρέπει να μετατοπιστεί σε ουσιαστικά προστατευτικά μέτρα αντλούμενα από την εμπειρία ευνομούμενων κρατών, που εστιάζουν στην υποχρεωτική και τεκμηριωμένη ενημερωμένη συναίνεση, στην ανεξάρτητη νομική και ψυχολογική υποστήριξη της κυοφόρου, στη διαφάνεια στις οικονομικές συναλλαγές, στην εποπτεία της διαδικασίας από ανεξάρτητες αρχές, διασφαλίζοντας ότι η παρένθετη μητρότητα παραμένει πράξη ελεύθερης και ενημερωμένης επιλογής.
Η Ελλάδα έχει καταφέρει να καθιερωθεί τα τελευταία χρόνια ως διεθνής προορισμός παρένθετης μητρότητας, προσελκύοντας ενδιαφερόμενους από το εξωτερικό όχι λόγω ρυθμιστικής χαλαρότητας, αλλά χάρη σε ένα ισορροπημένο θεσμικό πλαίσιο, υψηλής ποιότητας ιατρικές υπηρεσίες και έναν σαφή σεβασμό στα δικαιώματα όλων των εμπλεκομένων μερών. Η διατήρηση του διεθνούς χαρακτήρα του πλαισίου δεν είναι απλώς οικονομικό ή τουριστικό διακύβευμα, αλλά αποτελεί απόδειξη ωριμότητας ενός κράτους δικαίου που επιλέγει να προστατεύει χωρίς να αποκλείει. Επιλέγοντας να συνεχίσουμε ως υπεύθυνος, θεσμικά εποπτευόμενος και αξιόπιστος προορισμός, μπορούμε να εγγυηθούμε ασφάλεια και αξιοπρέπεια — και για τις κυοφόρους και για τα ζευγάρια που αναζητούν ελπίδα στην Ελλάδα.
Η προτεινόμενη τροποποίηση του άρθρου 1458 ΑΚ εισάγει ρητή διάκριση με βάση το φύλο, εγείροντας σοβαρά ζητήματα συνταγματικότητας και συμβατότητας με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Επιπροσθέτως, η αντικατάσταση του άρθρου 8 του ν. 3089/2002, κατά τρόπο που απαιτεί την κατοικία και των δύο εμπλεκομένων μερών (αιτούσας και κυοφόρου) στην Ελλάδα, συνιστά δυσανάλογο περιορισμό, ο οποίος πλήττει αδικαιολόγητα την πρόσβαση στον θεσμό της παρένθετης μητρότητας. Ο στόχος της αποτροπής καταστρατήγησης του θεσμού και της προστασίας των γυναικών από φαινόμενα εκμετάλλευσης είναι εύλογος και επιβεβλημένος. Ωστόσο, η καθολική απαίτηση κατοικίας και των δύο μερών δεν αποτελεί το αναγκαίο και ενδεδειγμένο μέσο για την επίτευξή του. Αντιθέτως, αποκλείει νόμιμα και ηθικά αποδεκτές περιπτώσεις – όπως Έλληνες της διασποράς ή διεθνή ζευγάρια – που επιλέγουν την Ελλάδα για το υψηλό επίπεδο ιατρικών υπηρεσιών και την ασφαλή νομική διαδικασία. Η κατοικία της κυοφόρου στην Ελλάδα επαρκεί για την επίτευξη των θεμιτών σκοπών του νομοθέτη. Αντιθέτως, η καθολική απαίτηση για τους μελλοντικούς γονείς δεν θωρακίζει περαιτέρω το πλαίσιο, ούτε αποτελεί εγγύηση κατά της εμπορίας ανθρώπων. Πιο αποτελεσματικά, μπορούν να λειτουργήσουν στοχευμένα θεσμικά μέτρα, αντλημένα από πρακτικές ευνομούμενων χωρών (ΗΠΑ, Καναδάς, ΗΒ), όπως η υποχρεωτική εκπροσώπηση της κυοφόρου από ανεξάρτητο δικηγόρο, η ψυχολογική αξιολόγηση και στήριξη της κυοφόρου από πιστοποιημένους φορείς, αλλά και η καταγραφή όλων των συμφωνητικών παρένθετης μητρότητας σε εθνικό μητρώο Τα παραπάνω ενισχύουν ουσιαστικά τη θεσμική εποπτεία, χωρίς να αποκλείουν εξ ορισμού διεθνή ζευγάρια. Με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται ο έλεγχος και η διαφάνεια της διαδικασίας, χωρίς να περιορίζεται η πρόσβαση σε άτομα που ενεργούν καλόπιστα και σύμφωνα με το ισχύον νομικό και ηθικό πλαίσιο, ενώ παράλληλα διαφυλάσσεται η διεθνής ανταγωνιστικότητα της Ελλάδας στον τομέα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και κεφαλαιοποιούνται τα πλεονεκτήματα της εδραίωσής της ως υπεύθυνου και αξιόπιστου προορισμού.Τέλος, η άμεση έναρξη ισχύος της νέας ρύθμισης, χωρίς μεταβατική διάταξη, αναμένεται να έχει ιδιαιτέρως επιβαρυντικές συνέπειες για ζευγάρια που έχουν ήδη ξεκινήσει τη διαδικασία και είτε βρίσκονται εν αναμονή της εκδίκασης της αίτησης, είτε έχουν προγραμματίσει την υποβολή της. Η αιφνίδια αυτή αλλαγή του πλαισίου προκαλεί έντονη ανασφάλεια δικαίου και ουσιαστικά ματαιώνει πολύπλοκες και χρονοβόρες προσπάθειες τεκνοποίησης, με προφανώς δυσμενείς ψυχολογικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις.
Η τροποποίηση που επιχειρείται αναφορικώς με το άρθρο 44 του παρόντος νομοσχεδίου για την παρένθετη μητρότητα έχει πράγματι μία λογική αναφορικώς με την κατοικία της υποψήφιας κυοφόρου στην Ελλάδα. Στην «Ανάλυση των Συνεπειών της Ρύθμισης» δεν καθίσταται σαφής ο κίνδυνος καταστρατήγησης που εγκυμονεί αναφορικώς με τις προϋποθέσεις εφαρμογής της παρένθετης μητρότητας και πως αυτός συνδέεται με την κατοικία. Εάν το ζήτημα είναι η προσφυγή των ανδρών σε μεθόδους αναπαραγωγής μέσω παρένθετης μητρότητας, η ρύθμιση αυτή το αποσαφηνίζει αν και ήταν πάντοτε σαφές, πως η παρένθετη μητρότητα θεμελιώθηκε μόνο γύρω από την γυναίκα. Η κατοικία της κυοφόρου πράγματι είναι σωστή αλλά δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό και να υπαχθεί στη βάσανο της λογικής, γιατί θα πρέπει τα ζευγάρια του εξωτερικού, πολλά εκ των οποίων είναι Έλληνες να αποκλειστούν γιατί δε έχουν κατοικία στην Ελλάδα. Ας μην ξεχνάμε πως η επιστολική ψήφος απευθύνεται και στους ομογενείς του εξωτερικού που προσδοκούν τουλάχιστον μία ίση μεταχείριση έναντι των υπολοίπων. Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσε αντί για την κατοικία να τεθεί το θέμα της διαμονής των ζευγαριών του εξωτερικού. Μία ρύθμιση όπου η κυοφόρος θα έχει την κατοικία στην Ελλάδα και η αιτούσα την προσωρινή διαμονή εξισορροπεί και περιχαρακώνει τη διαδικασία. Πολύ σημαντικός είναι και ο ρόλος του Ηλεκτρονικού Μητρώου Παρένθετης Μητρότητας που έχει εξαγγείλει η Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, όπου θα ελέγχει ουσιαστικά όλη τη διαδικασία.