Για την εφαρμογή των διατάξεων του παρόντος Κεφαλαίου, νοούνται ως:
α. «Πολίτης τρίτης χώρας»: κάθε πρόσωπο που δεν είναι πολίτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά την έννοια της παρ. 1 του άρθρου 20 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Σ.Λ.Ε.Ε.) και δεν απολαύει του ενωσιακού δικαιώματος ελεύθερης κυκλοφορίας, όπως ορίζεται στο σημείο 5 του άρθρου 2 του Κώδικα Συνόρων Σένγκεν. Ο ορισμός περιλαμβάνει και τους ανιθαγενείς,
β. «παράνομη παραμονή»: παρουσία στην ελληνική επικράτεια πολίτη τρίτης χώρας που δεν πληροί ή δεν πληροί πλέον τις προϋποθέσεις εισόδου, όπως ορίζονται στο άρθρο 6 του Κώδικα Συνόρων Σένγκεν, ή τις λοιπές προϋποθέσεις εισόδου, παραμονής ή διαμονής της κείμενης νομοθεσίας,
γ. «επιστροφή»: διαδικασία επανόδου πολίτη τρίτης χώρας είτε με οικειοθελή συμμόρφωση του προς υποχρέωση επιστροφής είτε αναγκαστικά:
γα) στη χώρα καταγωγής του ή στη χώρα της συνήθους διαμονής του ή
γβ) σε χώρα διέλευσης, σύμφωνα με συμφωνίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή διμερείς συμφωνίες επανεισδοχής ή άλλες ρυθμίσεις ή
γγ) σε άλλη τρίτη χώρα, στην οποία αποφασίζει εθελοντικά να επιστρέψει και στην οποία γίνεται δεκτός ή
γδ) σε ασφαλή τρίτη χώρα, όπως ορίζεται στο άρθρο 91 του Κώδικα Νομοθεσίας για την υποδοχή, τη διεθνή προστασία πολιτών τρίτων χωρών και ανιθαγενών και την προσωρινή προστασία σε περίπτωση μαζικής εισροής εκτοπισθέντων αλλοδαπών (ν. 4939/2022, Α’ 111), λόγω της οποίας η αίτηση διεθνούς προστασίας απορρίφθηκε ως απαράδεκτη ή
γε) στην πρώτη χώρα ασύλου λόγω της οποίας η αίτηση διεθνούς προστασίας απορρίφθηκε ως απαράδεκτη,
δ. «απόφαση επιστροφής»: διοικητική πράξη ή δικαστική απόφαση με την οποία κηρύσσεται ή αναφέρεται ως παράνομη η παραμονή πολίτη τρίτης χώρας και του επιβάλλεται ή αναφέρεται η υποχρέωση επιστροφής,
ε. «απομάκρυνση»: εκτέλεση της απόφασης επιστροφής με φυσική μεταφορά του πολίτη τρίτης χώρας εκτός της ελληνικής επικράτειας,
στ. «απαγόρευση εισόδου»: διοικητική πράξη ή δικαστική απόφαση, η οποία συνοδεύει την απόφαση επιστροφής και με την οποία απαγορεύονται, για ορισμένο χρονικό διάστημα, η είσοδος και η παραμονή στην ελληνική επικράτεια ή στην επικράτεια άλλου κράτους – μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
ζ. «κίνδυνος διαφυγής»: η βάσιμη εικασία, που στηρίζεται σε αντικειμενικά κριτήρια, ότι σε συγκεκριμένη ατομική περίπτωση ο πολίτης τρίτης χώρας, ο οποίος υπόκειται σε διαδικασία επιστροφής, μπορεί να διαφύγει. Τέτοια αντικειμενικά κριτήρια αποτελούν ενδεικτικά:
ζα) η μη συμμόρφωση με τις υποχρεώσεις που τυχόν επιβάλλονται, σύμφωνα με την παρ. 3 του άρθρου 8 του παρόντος, από τις αρμόδιες αρχές έκδοσης της απόφασης επιστροφής, για όλο το χρονικό διάστημα της προθεσμίας οικειοθελούς αναχώρησης,
ζβ) η ρητή εκδήλωση της πρόθεσης για μη συμμόρφωση με την απόφαση επιστροφής ή πράξεις που αποδεικνύουν πρόθεση για μη συμμόρφωση με την απόφαση επιστροφής,
ζγ) η κατοχή πλαστών εγγράφων, ιδίως ταξιδιωτικών ή άλλων βεβαιωτικών της ταυτότητας εγγράφων,
ζδ) η παροχή ψευδών πληροφοριών στις αρχές,
ζε) η ύπαρξη καταδικαστικών αποφάσεων, εκκρεμών ποινικών διώξεων ή σοβαρών ενδείξεων ότι έχει διαπραχθεί ή επίκειται η διάπραξη ποινικού αδικήματος από το συγκεκριμένο άτομο,
ζστ) η έλλειψη ταξιδιωτικών ή άλλων βεβαιωτικών της ταυτότητας εγγράφων,
ζη) η προηγούμενη διαφυγή,
ζθ) η μη συμμόρφωση με υφιστάμενη απαγόρευση εισόδου,
ζι) η μη ύπαρξη κατοικίας ή γνωστής διαμονής,
ζκ) η άνευ προηγούμενης ενημέρωσης των αρμόδιων αρχών εγκατάλειψη ή μεταβολή τόπου κατοικίας ή γνωστής διαμονής και
ζλ) η άρνηση υποβολής σε ταυτοποίηση με βιομετρικά ή άλλα μέσα,
η. «οικειοθελής αναχώρηση»: η τήρηση της υποχρέωσης επιστροφής εντός της προθεσμίας που ορίζεται για τον σκοπό αυτό στην απόφαση επιστροφής,
θ. «ευάλωτα άτομα»: ανήλικοι, ασυνόδευτοι ανήλικοι, άτομα με αναπηρία, ηλικιωμένοι, έγκυες, γυναίκες σε κατάσταση λοχείας, μονογονεϊκές οικογένειες με ανήλικα τέκνα και θύματα βασανιστηρίων, βιασμών ή άλλης σοβαρής μορφής ψυχολογικής, σωματικής ή σεξουαλικής βίας ή εκμετάλλευσης, καθώς και θύματα εμπορίας ανθρώπων,
ι. «εξωτερικά σύνορα»: όπως ορίζονται στο σημείο 2 του άρθρου 2 του Κώδικα Συνόρων Σένγκεν.
Άρθρο 4(γ): Προσθήκη νέων προορισμών επιστροφής (ασφαλής τρίτη χώρα / πρώτη χώρα ασύλου)
Η συμπερίληψη της απομάκρυνσης προς ασφαλή τρίτη χώρα ή πρώτη χώρα ασύλου ως ξεχωριστών προορισμών επιστροφής δεν συνάδει με την Οδηγία Επιστροφής του 2008. Η Οδηγία παρέχει έναν εξαντλητικό ορισμό της «επιστροφής» στο άρθρο 3(3), περιορίζοντας τους προορισμούς επιστροφής στα εξής: (α) τη χώρα καταγωγής, (β) χώρα διέλευσης βάσει συμφωνίας ή διευθέτησης επανεισδοχής ή (γ) άλλη τρίτη χώρα στην οποία το άτομο συμφωνεί εθελοντικά να επιστρέψει και γίνεται αποδεκτό.
Με την προσθήκη της ασφαλούς τρίτης χώρας και της πρώτης χώρας ασύλου ως αυτόνομων προορισμών επιστροφής, το σχέδιο νόμου υπερβαίνει το πλαίσιο που θέτει η Οδηγία. Οι προσθήκες αυτές φαίνεται να βασίζονται στην πρόταση της Επιτροπής για Κανονισμό Επιστροφών, η οποία βρίσκεται ακόμη υπό διαπραγμάτευση και δεν έχει δεσμευτική νομική ισχύ. Η πρόωρη ενσωμάτωση στοιχείων μιας μη θεσπισμένης νομοθετικής πρότασης όχι μόνο υπονομεύει τη νομική βεβαιότητα, αλλά και παραβιάζει το ισχύον δίκαιο της ΕΕ.
Ως εκ τούτου, συνιστούμε την κατάργηση των διατάξεων γδ και γε, προκειμένου το σχέδιο νόμου να ευθυγραμμιστεί με το ισχύον νομικό πλαίσιο της ΕΕ.
Άρθρο 4(ζ): Ορισμός του «κινδύνου διαφυγής»
Σύμφωνα με το άρθρο 3(7) της Οδηγίας Επιστροφής του 2008 (2008/115/ΕΚ), ο κίνδυνος διαφυγής πρέπει να ορίζεται στο εθνικό δίκαιο βάσει αντικειμενικών κριτηρίων. Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει διευκρινίσει ότι τα εν λόγω κριτήρια πρέπει να είναι σαφώς καθορισμένα, ώστε να διασφαλίζεται η νομική βεβαιότητα και η προστασία των ατόμων από αυθαίρετη κράτηση (βλ., π.χ., C-528/15, Al Chodor).
Η υφιστάμενη διατύπωση του άρθρου 4(ζ) δεν πληροί αυτό το πρότυπο. Παρέχει μόνο έναν ενδεικτικό κατάλογο κριτηρίων, επιτρέποντας διακριτική και μεταβαλλόμενη ερμηνεία από τις αρχές. Η προσέγγιση αυτή στερείται της σαφήνειας και της προβλεψιμότητας που απαιτεί το δίκαιο της ΕΕ και αφήνει περιθώρια για ασυνεπή και αυθαίρετη εφαρμογή.
Ως εκ τούτου, συνιστούμε η δεύτερη πρόταση του άρθρου 4(ζ) να τροποποιηθεί ως εξής:
«Τα εν λόγω αντικειμενικά κριτήρια ορίζονται εξαντλητικά ως εξής:»
Η περ. ζ΄ περί του ορισμού του «κινδύνου διαφυγής» πρέπει να απαριθμεί εξαντλητικά και όχι ενδεικτικά τα κριτήρια βάσει των οποίων τεκμαίρεται ότι ο πολίτης τρίτης χώρας πρόκειται να διαφύγει, ούτως ώστε η δυνατότητα των αρχών να επιβάλλουν στερητικά της ελευθερίας μέτρα «να εντάσσεται στο πλαίσιο ορισμένων προκαθορισμένων ορίων», τα οποία «καθορίζονται σαφώς από δεσμευτική πράξη της οποίας η εφαρμογή να είναι προβλέψιμη» (ΔΕΕ C-528/15 Al Chodor, 15-02-2017, σκ. 42).
Περαιτέρω, κριτήρια όπως η «μη ύπαρξη κατοικίας ή γνωστής διαμονής» δεν επιτρέπεται να θεωρούνται per se ενδείξεις κινδύνου διαφυγής, ιδίως στην περίπτωση ανθρώπων που φτάνουν στη χώρα για να αιτηθούν διεθνή προστασία και σε βάρος των οποίων εκδίδονται αυθαιρέτως αποφάσεις απέλασης ή επιστροφής, όπως επισημαίνουμε στα σχόλια επί του άρθρου 3. Υπενθυμίζουμε ότι, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το ενωσιακό δίκαιο «αποκλείει την κράτηση αιτούντος διεθνή προστασία για τον λόγο και μόνον ότι αυτός δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του», καθώς τούτο «θίγει, εν πάση περιπτώσει, το ουσιώδες περιεχόμενο των υλικών συνθηκών υποδοχής που πρέπει να του παρέχονται κατά την εξέταση της αίτησης διεθνούς προστασίας και, κατά συνέπεια, δεν τηρεί τις αρχές ούτε σέβεται τον σκοπό της οδηγίας 2013/33» (ΔΕΕ C-924/19 PPU Országos Idegenrendeszeti Főigazgatóság Dél-alföldi Regionális Igazgatóság, 14-05-2020, σκ. 255-256).
Προβληματική είναι η διεύρυνση του ορισμού της έννοιας της χώρας επιστροφής, με τα υπό γδ) και γε).
Άρθρο 4 παρ. γ
– Το παρόν άρθρο διευρύνει την έννοια της χώρας επιστροφής περιλαμβάνοντας δυνατότητες επιστροφής που δεν προβλέπονται από την οδηγία: Συγκεκριμένα το άρθρο περιλαμβάνει τη δυνατότητα επιστροφής στη χώρα συνήθους διαμονής, σε ασφαλή τρίτη χώρα και στην πρώτη χώρα ασύλου όπου η αίτηση απορρίφθηκε ως απαράδεκτη.
– Συνδυαστικά με το άρθρο 7 παρ. 1 η απόφαση επιστροφής μπορεί να ορίζει περισσότερες από μια χώρα/ες.
Σχολιασμός: Η διεύρυνση της έννοιας της χώρας επιστροφής, περιλαμβάνει δυνατότητες επιστροφής, που δεν προβλέπονται από την οδηγία και εγκυμονεί τον κίνδυνο παραβίασης της αρχής μη επαναπροώθησης.
Στα αντικειμενικά κριτήρια με βάση τα οποία πιθανολογείται βάσιμα ότι υφίσταται κίνδυνος διαφυγής για πολίτη τρίτης χώρας που υπόκειται σε διαδικασία επιστροφής πρέπει να προστεθούν και οι υπόλοιπες περιπτώσεις που μνημονεύονται στην ενότητα 1 παράγραφος 1.6 της υπ’ αριθ. 2017/2338 Σύστασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Εγχειρίδιο περί επιστροφής» (π.χ. έλλειψη οικονομικών πόρων, παράνομη είσοδος στο έδαφος των κρατών μελών της Ε.Ε., κ.λπ.).