Στο άρθρο 21 του ν. 2121/1993 (Α’ 25), περί της αναπαραγωγής για διδασκαλία, επέρχονται οι εξής τροποποιήσεις: α) τροποποιείται ο τίτλος του άρθρου, β) στο πρώτο εδάφιο η φράση «η αναπαραγωγή άρθρων» αντικαθίσταται από τη φράση «η έντυπη αναπαραγωγή άρθρων», η φράση «από τον επιδιωκόμενο σκοπό,» αντικαθίσταται από τη φράση «από τον επιδιωκόμενο μη εμπορικό σκοπό,» και επέρχονται γλωσσικές βελτιώσεις, γ) στο δεύτερο εδάφιο η φράση «εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή» αντικαθίσταται από τη φράση «εκτός εάν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο», δ) η μόνη παράγραφος αριθμείται ως παρ. 1, ε) προστίθενται παρ. 2, 3, 4 και 5, και το άρθρο 21 διαμορφώνεται ως εξής:
«Άρθρο 21
Χρήση για διδασκαλία
1. Επιτρέπεται χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή η έντυπη αναπαραγωγή άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, σύντομων αποσπασμάτων έργου ή τμημάτων σύντομου έργου ή έργου των εικαστικών τεχνών νομίμως δημοσιευμένου, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, στο μέτρο που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο μη εμπορικό σκοπό, είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση. Η αναπαραγωγή πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εκτός εάν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο.
2. Επιτρέπεται χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή η αναπαραγωγή, η παρουσίαση στο κοινό και η κατ’ αίτηση διάθεση στο κοινό, για την ψηφιακή χρήση έργων χάριν μόνο παραδείγματος κατά τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, στον βαθμό που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο μη εμπορικό σκοπό, εφόσον η εν λόγω χρήση:
α) πραγματοποιείται υπό την ευθύνη εκπαιδευτικού ιδρύματος, στις εγκαταστάσεις του ή σε άλλους χώρους ή μέσω ασφαλούς ηλεκτρονικού περιβάλλοντος στο οποίο έχουν πρόσβαση μόνο οι μαθητές ή οι φοιτητές και το εκπαιδευτικό προσωπικό του εκπαιδευτικού ιδρύματος και β) συνοδεύεται από αναφορά της πηγής, συμπεριλαμβανομένου του ονόματος του δημιουργού και του εκδότη, εκτός εάν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο.
3. Η παρ. 2 δεν εφαρμόζεται σε σχέση με έργα που προορίζονται αποκλειστικά για την αγορά της εκπαίδευσης ή για παρτιτούρες στον βαθμό που είναι εύκολα διαθέσιμες στην αγορά κατάλληλες άδειες, οι οποίες επιτρέπουν τις πράξεις της παρ. 2 και ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Στην περίπτωση αυτή οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα, προκειμένου να διασφαλίσουν τη διαθεσιμότητα, την ενημέρωση και την εύκολη πρόσβαση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε κατάλληλες άδειες με ανάρτηση αυτών στον ιστότοπό τους και γνωστοποίησή τους στον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας προς σχετική ενημέρωση του δικού του ιστότοπου.
4. Η χρήση έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας χάριν μόνο παραδείγματος κατά τη διδασκαλία μέσω ασφαλούς ηλεκτρονικού περιβάλλοντος θεωρείται ότι πραγματοποιείται αποκλειστικά στο κράτος μέλος εγκατάστασης του εκπαιδευτικού ιδρύματος, εφόσον λαμβάνει χώρα σύμφωνα με την παρ. 2.
5. Κάθε συμβατική ρύθμιση αντίθετη προς την παρ. 2 είναι άκυρη.».
Είναι κρίσιμο ο νομοθέτης να ενσωματώσει στο ελληνικό δίκαιο τις δικλίδες εκείνες που θα προστατεύσουν την πνευματική ιδιοκτησία και θα αποτρέψουν την υποβάθμιση της εκπαίδευσης. Με στόχο τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των δημιουργών και την αποφυγή απαξίωσης της ελληνικής παραγωγής επιστημονικών συγγραμμάτων προτείνουμε:
Για χρήση έργων χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία στο πλαίσιο της εξαίρεσης α) να υπάρχει ανώτατο όριο χρήσης που δε θα υπερβαίνει το 5% του έργου καθώς και β) να προβλέπεται εύλογη αμοιβή στους δικαιούχους.
Στην περίπτωση ύπαρξης αδειών (που καλύπτουν τις παραπάνω ανάγκες αναπαραγωγής υλικού) να μην ισχύει η εξαίρεση, αλλά η διαχείριση να γίνεται από τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης σε συνεργασία με τους δικαιούχους με κοινό στόχο την προστασία των δικαιωμάτων των δημιουργών.
Το άρθρο 5 της οδηγίας 790/2019, καθιστά υποχρεωτική στα κράτη μέλη την εξαίρεση ή τον περιορισμό στα δικαιώματα δημιουργών και εκδοτών, προκειμένου να επιτραπεί η ψηφιακή χρήση έργων και άλλων αντικειμένων προστασίας, για εκπαιδευτικούς σκοπούς.
Δυστυχώς όμως προτείνεται διάταξη ( με το άρθρο 10 του νομοσχεδίου ) με περιεχόμενο προβληματικό και εξαιρετικά βλαπτικό για τους Έλληνες εκδότες και πνευματικούς δημιουργούς.
Ο οργανισμός μας καθώς και αντιπροσωπευτικοί φορείς των Ελλήνων εκδοτών και συγγραφέων μετά την ψήφιση της οδηγίας 790/2019 είχαμε ζητήσει από την Υπουργό Πολιτισμού σχετικά με την ενσωμάτωση του άρθρου 5 :
– Να υιοθετήσει την εξαίρεση οπωσδήποτε με αμοιβή (αποζημίωση) των δικαιούχων για τη χρήση αποσπασμάτων έργων, με αποκλειστικό σκοπό τη χρήση τους ως συμπληρωματικό στο σύγγραμμα εκπαιδευτικό υλικό.
– Η εξαίρεση να αφορά σύντομα αποσπάσματα έργων.
– Η εξαίρεση να μην ισχύει εφόσον διατίθενται στην αγορά συμβάσεις κατάλληλες άδεις ( συμβάσεις αδειοδότησης ) που καλύπτουν τις εκπαιδευτικές ανάγκες .
Δυστυχώς όμως δεν υιοθετήθηκαν οι περισσότερες των τότε απόψεων μας αφού με το νομοσχέδιο αυτό εισάγεται η εξαίρεση για την ψηφιακή χρήση έργων λόγου χάριν μόνο παραδείγματος κατά τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, χωρίς αμοιβή και χωρίς προσδιορισμό – περιορισμό της έκτασης έργου που δύναται να αναπαραχθεί βάσει της εξαίρεσης. Επίσης προβλέπεται ότι από την εφαρμογή της εξαίρεσης για την ψηφιακή μορφή, εξαιρούνται, υπό την προϋπόθεση διαθεσιμότητας στην αγορά κατάλληλων αδειών που ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, οι παρτιτούρες και δυστυχώς μόνο τα έργα που προορίζονται αποκλειστικά για την αγορά της εκπαίδευσης.
Οι παραπάνω προτάσεις είναι εξαιρετικά επικίνδυνες και θα οδηγήσουν με νομοτελειακή ακρίβεια σε αλόγιστη διασπορά των έργων του λόγου στο διαδίκτυο.
1.Η αναγκαιότητα καθιέρωσης εξαίρεσης με αμοιβή για τους δικαιούχους
Η υιοθέτηση της εξαίρεσης, χωρίς αμοιβή των δικαιούχων, σημαίνει ότι τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, αποκτούν το δικαίωμα ψηφιοποίησης και χρήσης περιεχομένου, χωρίς την άδεια των δικαιούχων αλλά και χωρίς καν αυτοί να αμείβονται. Διαπιστώνουμε καταρχάς ότι με τη πρόταση αυτή δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη οι πρόνοιες του ευρωπαίου νομοθέτη για την προστασία και αποζημίωση των δικαιούχων, δημιουργών και εκδοτών έργων του λόγο αφού η Οδηγία ρητά προβλέπει τη δυνατότητα αποζημίωσης των δικαιούχων. Η αιτιολογική σκέψη 24 της Οδηγίας συγκεκριμένα αναφέρει: «Τα κράτη μέλη θα πρέπει να παραμένουν ελεύθερα να προβλέπουν ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση για τις ψηφιακές χρήσεις των έργων τους ή άλλων αντικειμένων προστασίας δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού που προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία για τη χρήση χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία». Περαιτέρω επισημαίνουμε ότι στην περίπτωση που οι δικαιούχοι έκδοσης των συγγραμμάτων των εκπαιδευτικών βιβλίων και των λοιπών έργων που αναπαράγονται για διδασκαλία δεν αμείβονται, αναμφίβολα θα αποδυναμωθεί δραματικά το κίνητρο για τη πνευματική δημιουργία καθώς και θα εκλείψει η δυνατότητα απόσβεσης των επενδύσεων που απαιτεί η έκδοση βιβλίων, με άμεση αρνητική επίπτωση στον αριθμό και στην ποιότητα των παραγόμενων εκπαιδευτικών και επιστημονικών βιβλίων. Στην ουσία θα καταργηθεί το κίνητρο δημιουργίας και έκδοσης επιστημονικών βιβλίων. Η υιοθέτηση εξαίρεσης χωρίς αμοιβή έρχεται σε πλήρη αντίθεση με παγιωμένες διεθνείς και ευρωπαϊκές πρακτικές, όπου η αδειοδότηση ή η αποζημίωση λόγω εξαίρεσης για τη χρήση αποσπασμάτων έργων στην εκπαίδευση, αποτελεί διακριτή πηγή εισοδήματος για εκδότες και δημιουργούς. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε όλες τις χώρες που έχει ενσωματωθεί ήδη το άρθρο 5 της Οδηγίας, έχει προβλεφθεί η εξαίρεση με αμοιβή εκτός από την περίπτωση της Ουγγαρίας, όπου δυστυχώς προβλέφθηκε η εξαίρεση χωρίς αμοιβή αλλά και χωρίς τον θεσμό της υπερίσχυση των αδειών. Επίσης αναφέρουμε ότι όταν στον Καναδά το 2012 τροποποιήθηκε η νομοθεσία και προβλέφθηκε εξαίρεση χωρίς αμοιβή, οι επιπτώσεις ήταν πολύ αρνητικές, αφού οι συγγραφείς απώλεσαν το 28% του εισοδήματός τους, ενώ μειώθηκε η διάθεση εκπαιδευτικών και επιστημονικών βιβλίων κατά 33%. Κάποιες εκδοτικές επιχειρήσεις έκλεισαν. Άλλες μείωσαν την παραγωγή τους ή επένδυσαν σε άλλους τίτλους πέραν της εκπαίδευσης. Κάποιοι εκδοτικοί οίκοι των ΗΠΑ έκλεισαν τα παραρτήματά τους στον Καναδά. Σήμερα η κυβέρνηση του Καναδά, διαπιστώνοντας τις αρνητικές συνέπειες, προσανατολίζεται σε αναθεώρηση του νόμου αυτού.
Συνεπώς προτείνουμε να ενταχθεί στο άρθρο 21 του ν. 2121/1993 παράγραφος για την αμοιβή των δικαιούχων στο πλαίσιο της εξαίρεσης και η οποία αμοιβή θα εισπράττεται από τους Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης.
2. Η αναγκαιότητα καθιέρωσης αναπαραγωγής πολύ σύντομων αποσπασμάτων έργων του λόγου.
Το νομοσχέδιο στο πρώτο εδάφιο της προτεινόμενης παραγράφου 2 του άρθρου 21 του ν. 2121/1993, προβλέπει την ψηφιακή αναπαραγωγή έργων από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα χωρίς προσδιορισμό – περιορισμό της έκτασης τους που δύναται να αναπαραχθεί βάσει της εξαίρεσης. Η εν λόγω έλλειψη προσδιορισμού της έκτασης της ψηφιακής αναπαραγωγής των έργων προφανώς επιτρέπει και δεν αποκλείει την αναπαραγωγή όχι μόνο μεγάλων τμημάτων των έργων αλλά , ακόμα και την αναπαραγωγή ολοκλήρου του έργου . Αυτό συμπεραίνεται άλλωστε σε συνδυασμό με τον ρητό περιορισμό (σύντομα αποσπάσματα) που αναφέρεται στην παράγραφο 1 αυτού του άρθρου σχετικά με την έντυπη (και όχι ψηφιακή) αναπαραγωγή.
Επισημαίνουμε όμως ότι ο στόχος της οδηγίας όπως αποτυπώνεται τόσο στο άρθρο 5 όσο και στις αιτιολογικές σκέψεις από τον ευρωπαίο νομοθέτη, είναι η διευκόλυνση της πρόσβασης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε εκπαιδευτικό υλικό για το έργο της διδασκαλίας, με τρόπο όμως που δεν θα θίγει τους δικαιούχους, και δεν θα πλήττει καίρια την ελεύθερη αγορά. Στο πλαίσιο αυτό η χρήση των έργων χωρίς κανέναν περιορισμό στην έκταση βρίσκεται σε αντίθεση με τις αιτιολογικές σκέψεις 21 και 22 της Οδηγίας.
Σύμφωνα με τις ως άνω αιτιολογικές σκέψεις της Οδηγίας, η ψηφιακή χρήση των έργων χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, δεν μπορεί παρά να αφορά μικρά τμήματα του έργου που θα πρέπει να περιορίζονται στο απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό των συγκριμένων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Στην αιτιολογική σκέψη 21 της Οδηγίας συγκεκριμένα αναφέρεται ότι «στις περισσότερες περιπτώσεις, η έννοια της χρήσης χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία θα συνεπαγόταν, ως εκ τούτου, χρήση μόνο τμημάτων ή αποσπασμάτων έργων, η οποία δεν πρέπει να υποκαθιστά την αγορά υλικών που προορίζονται κατά κύριο λόγο για τις αγορές της εκπαίδευσης». Επίσης στην αιτιολογική σκέψη 22 αναφέρεται ότι: «Η χρήση έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού για τον αποκλειστικό σκοπό της χρήσης χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, όπως προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία, θα πρέπει να λαμβάνει χώρα μόνο στο πλαίσιο δραστηριοτήτων διδασκαλίας και μάθησης που διεξάγονται υπό την ευθύνη των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, μεταξύ άλλων κατά τη διάρκεια εξετάσεων, ή διδακτικών δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα εκτός των εγκαταστάσεων των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, για παράδειγμα σε μουσείο, βιβλιοθήκη ή άλλο ίδρυμα πολιτιστικής κληρονομιάς και θα πρέπει να περιορίζεται στο απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό των εν λόγω δραστηριοτήτων».
Άρα σύμφωνα με τις ανωτέρω σκέψεις μόνον σύντομα αποσπάσματα ενός έργου θα πρέπει να χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο της εξαίρεσης, διότι διαφορετικά πλήττονται τα συμφέροντα των δικαιούχων και παραβιάζεται επίσης ο κανόνας των τριών σταδίων που προβλέπεται στη διεθνή σύμβαση της Βέρνης και στην Οδηγία 2001/29 και ειδικότερα η αρχή ότι δεν θα πρέπει να πλήττονται μέσω της εξαίρεσης αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δημιουργού.
Επίσης η προτεινόμενη διάταξη της ψηφιακής αναπαραγωγής των έργων χωρίς περιορισμό στην έκταση τους, καθιστά προβληματική και την εφαρμογή του θεσμού της υπεροχής των καταλλήλων αδειών έναντι της εξαίρεσης που προβλέπεται στην προτεινόμενη παράγραφο 3 του άρθρου του 2121/1993 (η εξαίρεση δεν ισχύει εφόσον διατίθενται στην αγορά κατάλληλες άδειες).
Αυτό διότι η άδεια που θα προτείνεται από τους δικαιούχους και που συνήθως , αν όχι αποκλειστικά θα αφορά μικρό μέρος ενός βιβλίου, μπορεί να μην θεωρηθεί κατάλληλη, όταν η εξαίρεση επιτρέπει σύμφωνα με τα παραπάνω τη χρήση μεγάλων τμημάτων ή και ολόκληρου βιβλίου.
Αναμφίβολα λοιπόν η χρήση των έργων χωρίς κανέναν περιορισμό στην έκταση, όπως δυστυχώς προτείνεται με το νομοσχέδιο, θίγει τους δικαιούχους, και πλήττει καίρια την ελεύθερη αγορά καθόσον εγκυμονεί μεγάλο κίνδυνο να πραγματοποιείται αλόγιστη χρήση μεγάλων τμημάτων βιβλίων στο πλαίσιο της εξαίρεσης καθώς και να μην λειτουργήσει ο θεσμός των αδειών. Δεν πρέπει να παραλειφθεί ότι η ψηφιακή αναπαραγωγή είναι απείρως πιο επικίνδυνη από την έντυπη αναπαραγωγή αφού δεν υπάρχει κόστος, ούτε απώλεια ποιότητας ενώ η διαδικασία αναπαραγωγής γίνεται πάρα πολύ εύκολα μέσω υπολογιστή, κινητού κλπ.
Επισημαίνεται ότι στη Μ. Βρετανία το 5% ενός έργου μπορεί να αναπαράγεται νόμιμα χωρίς την άδεια των δικαιούχων. Επίσης με την πρόσφατη τροποποίηση του Κυπριακού νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας προβλέφθηκε με το άρθρο 26 η χρήση των αποσπασμάτων των έργων να μην ξεπερνά το 5% επί του συνόλου των έργων.
Ως εκ τούτου προτείνουμε περιορισμό στην έκταση της αναπαραγωγής που πραγματοποιείται στο πλαίσιο της εξαίρεσης, έντυπης και ψηφιακής, που συνίσταται στην αναπαραγωγή έως το 5% του συνόλου του έργου.
3. Η αναγκαιότητα συμπερίληψης στις συμβάσεις αδειοδότησης όλων των έργων που αναπαράγονται από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα στο πλαίσιο της εκπαίδευσης.
Η προτεινόμενη διάταξη που εντάσσει – στην περίπτωση υπερίσχυσης των αδειών – μόνο τα βιβλία που προορίζονται αποκλειστικά για την αγορά της εκπαίδευσης, δυστυχώς αποκλείει την πλειοψηφία των βιβλίων από τις συμβάσεις αδειοδότησης και έτσι για την πλειοψηφία των βιβλίων θα ισχύει δυστυχώς η εξαίρεση χωρίς άδεια, χωρίς αμοιβή και χωρίς προσδιορισμό του τμήματος που μπορεί να αναπαραχθεί.
Στην Ελλάδα είναι ελάχιστα τα βιβλία που προορίζονται αποκλειστικά για την αγορά της εκπαίδευσης (textbooks, Lehrbucher) αφού τα συγγράμματα στην πλειονότητά τους απευθύνονται και σε άλλες αγορές όπως αυτές των επιστημόνων, των επαγγελματιών (π.χ. δικηγόρων, γιατρών, οικονομολόγων κλπ) αλλά και στο ευρύτερο κοινό. Υπάρχουν επίσης πολλά επιστημονικά και άλλα βιβλία που δεν είναι διδακτικά συγγράμματα και διανέμονται στους φοιτητές μέσω του συστήματος Εύδοξος, ενώ πολλά άλλα προτείνονται ως συμπληρωματική βιβλιογραφία των μαθημάτων. Επίσης, πολλά βιβλία που είναι διδακτικά συγγράμματα σε κάποια σχολή, είναι συμπληρωματικά σε κάποια άλλη. Αν παραμείνει λοιπόν ως έχει η προτεινόμενη διάταξη δεν θα έχει εφαρμογή παρά για ελάχιστα βιβλία. Άρα αποτελεί επιτακτική ανάγκη οι συμβάσεις αδειοδότησης να περιλαμβάνουν όλες τις κατηγορίες βιβλίων που αναπαράγονται στο πλαίσιο της εξαίρεσης και όχι μόνον να περιλαμβάνουν τα βιβλία που προορίζονται αποκλειστικά για την αγορά της εκπαίδευσης, διότι διαφορετικά για την πλειοψηφία των βιβλίων θα ισχύει δυστυχώς η εξαίρεση χωρίς άδεια, χωρίς αμοιβή και χωρίς προσδιορισμό του τμήματος που μπορεί να αναπαραχθεί, γεγονός που καθιστά τεράστιο τον κίνδυνο κατάχρησης της εξαίρεσης σε βάρος των εκδοτικών επιχειρήσεων και των συγγραφέων.
Επισημαίνεται ότι ο ΟΣΔΕΛ έχει ήδη συμβάσεις με εκπαιδευτικούς οργανισμούς, όπως ενδεικτικά το ΕΑΠ, το ΕΚΠΑ, Εθνική Σχολή Δημόσια Διοίκησης, το Deree και Alba,τα φροντιστήρια Μπόνια, Πανεπιστήμιο Κύπρου, ΑΠΚΥ, ΤΕΠΑΚ, Frederick κ.α. Σε περίπτωση που παραμείνει ο περιορισμός και οι άδειες υπερισχύουν μόνον στην περίπτωση έργων που δεν προορίζονται αποκλειστικά για την εκπαίδευση, αυτομάτως θα καταργηθούν οι συμβάσεις του ΟΣΔΕΛ αφού οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί θα επικαλούνται την εφαρμογή της εξαίρεσης!
Τα πανεπιστήμια στην Ελλάδα και οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες είναι δημόσιοι οργανισμοί που λειτουργούν για χάρη του δημοσίου συμφέροντος, χωρίς οποιοδήποτε κερδοσκοπικό χαρακτήρα και κάθε πρόβλεψη πρέπει να ενισχύει τη δράση τους, τον εκσυγχρονισμό τους με τη δυνατότητα χρήσης νέων τεχνολογικών μεθόδων καθώς και την προώθηση της γνώσης σε όλα τα μέλη τους. Ιδιαίτερη μνεία και φροντίδα πρέπει να υπάρχει για τους ανθρώπους με αναπηρίες.
Η παρ. 3 ενσωματώνει την παρ. 2 του άρθρου 5 της οδηγίας 2019/790 ως υποχρέωση-ρητή εφαρμογή μη λαμβάνοντας υπόψη ότι στην ίδια την οδηγία η εξαίρεση αυτή είναι προαιρετική για τα κράτη μέλη «μπορούν να προβλέπουν». Εισάγοντας αυτή την εξαίρεση, καταργεί ουσιαστικά την παρ.2 αφήνοντας στην ερμηνεία τρίτων (εκδοτών, οργανισμών συλλογικής διαχείρισης) τον όρο: είναι εύκολα διαθέσιμες στην αγορά κατάλληλες άδειες και ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
Τι σημαίνει για ένα δημόσιο εκπαιδευτικό ίδρυμα εύκολα διαθέσιμη άδεια; Εκτός από μεγαλύτερο κρατικό προϋπολογισμό και μεγαλύτερο διοικητικό βάρος για τη διαχείρισή του για το σκοπό αυτό, ποιος θα έχει το βάρος απόδειξης για το εάν οι άδειες είναι εύκολα διαθέσιμες και ανταποκρίνονται στις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες του εκπαιδευτικού ιδρύματος; Είναι πολύ πιθανό τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να γίνονται συνεχώς αποδέκτες εξωδίκων, αγωγών κτλ και να προσπαθούν εκαπιδευτικοί και ακαδημαϊκοί να αποδείξουν γιατί χρησιμοποίησαν ένα παράδειγμα σε ένα μάθημα από ένα βιβλίο και δεν πήραν άδεια;
Στο μόνο που θα καταλήξει όλο αυτό είναι η μείωση της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης καθώς οι εκπαιδευτικοί και ακαδημαϊκοί θα σταματήσουν να χρησιμοποιούν παραδείγματα από έργα τρίτων για να μην μπλέξουν σε μια γραφειοκρατία ή για να μην έχουν μετά να απολογηθούν γιατί το έκαναν.
Το ΔΣ του ΣΕΑΒ
Η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων πρέπει να είναι κύριο μέλημα του νομοθέτη. Ο κλάδος του βιβλίου στην Ελλάδα δεν πρέπει να υποβαθμιστεί από νομοθετικές διατάξεις που παρερμηνεύουν τις σύγχρονες εκπαιδευτικές ανάγκες και ακούσια διευκολύνουν την πειρατεία.
Εάν δεν υπάρξουν οι απαραίτητες διορθώσεις στο άρθρο 10 του νομοσχεδίου, το αποτέλεσμα θα είναι η υποβάθμιση και η ανεξέλεγκτη χρήση των επιστημονικών συγγραμμάτων.
Πρέπει να λαμβάνεται έγγραφη άδεια χρήσης μέρους του έργου από τον δημιουργό και τον εκδότη, ώστε να αποτραπεί η ανεξέλεγκτη χρήση και πιθανότατα η λογοκλοπή. Η εφαρμογή ηλεκτρονικών μέτρων για την προστασία από κακόβουλη χρήση των αποδεκτών είναι επιτακτική και θα πρέπει να γίνεται τόσο από το χρήστη, όσο και από τον εκδότη και το δημιουργό. Το ανώτατο όριο χρήσης/αναπαραγωγής ενός έργου δε θα πρέπει να υπερβαίνει το 5%, ποσοστό επαρκέστατο χάριν της διδασκαλίας.
Εάν δεν υπάρξουν οι απαραίτητες διορθώσεις στο άρθρο 10 του νομοσχεδίου, το αποτέλεσμα θα είναι η υποβάθμιση και η ανεξέλεγκτη χρήση των επιστημονικών συγγραμμάτων. Πρέπει να λαμβάνεται έγγραφη άδεια χρήσης μέρους του έργου για διδακτικούς ή εξεταστικούς σκοπούς, από τον δημιουργό και τον εκδότη, προκειμένου να αποτραπεί η ανεξέλεγκτη χρήση και πιθανότατα η λογοκλοπή. Η εφαρμογή ηλεκτρονικών μέτρων για την προστασία από κακόβουλη χρήση των αποδεκτών είναι επιτακτική και θα πρέπει να γίνεται τόσο από το χρήστη, όσο και από τον εκδότη και το δημιουργό. Το ανώτατο όριο χρήσης/αναπαραγωγής ενός έργου δε θα πρέπει να υπερβαίνει το 5%, ποσοστό επαρκέστατο χάριν της διδασκαλίας.
Η δυνητικά ανεξέλεγκτη αναπαραγωγή αποσπασμάτων δυνάμει της εξαίρεσης θίγει τα πνευματικά δικαιώματα δημιουργών και εκδοτών και παραβιάζει τους όρους των συμβάσεων των εκδοτών με δημιουργούς και ξένους οίκους. Πρέπει να ακολουθηθεί το παράδειγμα της Κύπρου όσον αφορά την ψηφιακή χρήση έργων σε εκπαιδευτικά ιδρύματα χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, δηλαδή η χρήση αυτή να επιτρέπεται υπό τον όρο ότι το απόσπασμα δεν υπερβαίνει το 5% του έργου και οι δικαιούχοι λαμβάνουν εύλογη αποζημίωση. Ο κλάδος του βιβλίου πρέπει να πρωτοστατήσει στη νέα εποχή της εκπαίδευσης και να εξυπηρετήσει την ψηφιοποίηση με κατάλληλη τεχνολογική υποδομή και ένα προστατευτικό θεσμικό πλαίσιο που παρέχει κίνητρα στους επαγγελματίες του κλάδου να συνεχίσουν την παραγωγή έντυπου και ψηφιακού υλικού και να προάγουν τη μάθηση. Ο νομοθέτης οφείλει να προστατέψει την εγχώρια συγγραφική δραστηριότητα αλλά και τη μεταφορά γνώσης από το εξωτερικό. Η μετάφραση έγκυρων και διεθνώς αναγνωρισμένων συγγραμμάτων απαιτούν σημαντικούς οικονομικούς πόρους αφενός για την απόκτηση και διατήρηση των δικαιωμάτων μετάφρασης από τους ξένους οίκους και αφετέρου για τη μετάφραση και την επιμέλειά τους από κατάλληλους επιστήμονες. Οι δημιουργοί και οι εκδότες πρέπει κατ’ αρχήν να έχουν τη δυνατότητα να ελέγχουν την έκταση των αποσπασμάτων των έργων τους και της πρόσβασης των χρηστών χρησιμοποιώντας την υποδομή και τις διαθέσιμες συμβάσεις αδειοδότησης των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης. Η εφαρμογή της εξαίρεσης των πνευματικών δικαιωμάτων δεν πρέπει να γίνει ο κανόνας.
Το σύνολο των Ελλήνων εκδοτών, όπως εκπροσωπούνται από τα σωματεία Ένωση Ελληνικού Βιβλίου, Σύλλογος Εκδοτών Επιστημονικών Βιβλίων, Σύλλογος Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών και Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου, καθώς και η Εταιρεία Συγγραφέων, καταθέτουν τις απόψεις τους σχετικά με την ενσωμάτωση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 790/2019 στο ελληνικό δίκαιο.
Οι Έλληνες συγγραφείς και εκδότες καταθέσαμε αναλυτικό υπόμνημα στον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας τον Φεβρουάριο του 2021, ζητώντας να υπερισχύσουν οι συμβάσεις της εξαίρεσης για όλα τα βιβλία. Στην περίπτωση που δεν υπάρχουν συμβάσεις, η μέγιστη επιτρεπόμενη αναπαραγωγή ενός βιβλίου δεν πρέπει να υπερβαίνει το 5%.
Σε αντίθετη περίπτωση, παραθέτουμε αναλυτικά κατωτέρω τους κινδύνους που ελλοχεύουν για την ελληνική πνευματική παραγωγή, τους Έλληνες δημιουργούς και τους Έλληνες εκδότες. Ας ακολουθήσουμε το πρόσφατο παράδειγμα της Κύπρου, η οποία έμπρακτα χάραξε τον δρόμο για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας με την ολοκλήρωση στις τις 22 Ιουνίου 2022 των διαδικασιών ενσωμάτωσης της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 790/2019 στο κυπριακό Δίκαιο.
Ελλείψεις και συνακόλουθες παρενέργειες του υπό ψήφιση νόμου
Διαπιστώνουμε καταρχάς ότι δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη οι πρόνοιες του ευρωπαίου νομοθέτη για την προστασία και αποζημίωση των δικαιούχων, δημιουργών και εκδοτών έργων του λόγου. Αποτέλεσμα αυτού, εφόσον δεν υπάρξουν οι απαραίτητες διορθώσεις, θα είναι να πραγματοποιείται ανεξέλεγκτη χρήση πνευματικών έργων στον χώρο της εκπαίδευσης, χωρίς οι δημιουργοί και οι εκδότες τους να αποζημιώνονται. Δεδομένων δε των τεχνολογικών δυνατοτήτων και της κουλτούρας που επικρατεί σε ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας -κουλτούρα που ευνοεί την ψηφιακή πειρατεία-, οι προβλέψεις του υπάρχοντος νομοσχεδίου θα οδηγήσουν με νομοτελειακή ακρίβεια σε αλόγιστη διασπορά των έργων του λόγου στο διαδίκτυο για κάθε χρήση και όχι αποκλειστικά για χρήση προς χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, όπως προβλέπει η διάταξη.
Με το υπό ψήφιση νομοσχέδιο πλήττεται βάναυσα το οικοσύστημα της δημιουργικής βιομηχανίας και ιδιαίτερα ο κλάδος των επιστημονικών εκδόσεων. Η ελληνόφωνη επιστημονική και εκπαιδευτική βιβλιογραφία, λόγω των περιορισμών που επιβάλλει η γλώσσα, χρήζει της προστασίας της δημιουργίας και οικονομικής ενίσχυσης, προκειμένου η εκδοτική δραστηριότητα να αποτελέσει κλάδο άξιο επένδυσης και να είναι εφικτή η διατήρηση της Ελληνικής εκπαιδευτικής και επιστημονικής ορολογίας και στο μέλλον.
Είναι προφανές ότι η ελληνόφωνη βιβλιογραφία δεν απευθύνεται παγκόσμια, όπως απευθύνεται η αγγλόφωνη. Αντιθέτως, πληθώρα αγγλόφωνου επιστημονικού περιεχομένου απαιτεί σημαντικότατους πόρους των ελληνικών εκδοτικών επιχειρήσεων προκειμένου να αποκτηθούν τα συγγραφικά δικαιώματα, να μεταφραστεί το έργο και να γίνει προσβάσιμο στο ελληνόφωνο κοινό. Δημιουργοί και μεταφραστές αυτού του περιεχομένου είναι άλλωστε οι ίδιοι οι πανεπιστημιακοί καθηγητές των ελληνικών πανεπιστημίων. Συνεπώς, αντικείμενο του νομοσχεδίου θα πρέπει να είναι η προστασία των ίδιων των πνευματικών δημιουργών του τόπου, καθώς χωρίς αυτήν την προστασία αποδυναμώνονται δραματικά τα κίνητρα της πνευματικής δημιουργίας. Στην ουσία, καταργείται το κίνητρο επιστημονικών βιβλίων στην ελληνική γλώσσα.
Η Οδηγία (ΕΕ) 2019/790
Στόχος της Οδηγίας, όπως αποτυπώνεται τόσο στο άρθρο 5 όσο και στις αιτιολογικές σκέψεις από τον ευρωπαίο νομοθέτη, είναι η διευκόλυνση της πρόσβασης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε εκπαιδευτικό υλικό για το έργο της διδασκαλίας, με τρόπο όμως που δεν θα θίγει τους δικαιούχους, και δεν θα πλήττει καίρια την ελεύθερη αγορά.
Στο πνεύμα αυτό, η αιτιολογική σκέψη 21 αναφέρει: «Η εξαίρεση ή ο περιορισμός που προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία για τον αποκλειστικό σκοπό της χρήσης χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι καλύπτει ψηφιακές χρήσεις έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας για την υποστήριξη, τον εμπλουτισμό ή τη συμπλήρωση της διδασκαλίας…», ενώ παράλληλα προβλέπει: «…η έννοια της χρήσης χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία θα συνεπαγόταν, ως εκ τούτου, χρήση μόνο τμημάτων ή αποσπασμάτων έργων, η οποία δεν πρέπει να υποκαθιστά την αγορά υλικών που προορίζονται κατά κύριο λόγο για τις αγορές της εκπαίδευσης…».
Επίσης, η αιτιολογική σκέψη 22 αναφέρει σαφώς ότι: «Η χρήση έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού για τον αποκλειστικό σκοπό της χρήσης χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία, όπως προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία, θα πρέπει να λαμβάνει χώρα μόνο στο πλαίσιο δραστηριοτήτων διδασκαλίας και μάθησης που διεξάγονται υπό την ευθύνη των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, μεταξύ άλλων κατά τη διάρκεια εξετάσεων, ή διδακτικών δραστηριοτήτων που λαμβάνουν χώρα εκτός των εγκαταστάσεων των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, για παράδειγμα σε μουσείο, βιβλιοθήκη ή άλλο ίδρυμα πολιτιστικής κληρονομιάς και θα πρέπει να περιορίζεται στο απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό των εν λόγω δραστηριοτήτων…».
Η προτεινόμενη διάταξη δεν περιλαμβάνει κανένα περιορισμό της έκτασης του αποσπάσματος ενός έργου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ψηφιακά στο πλαίσιο της εξαίρεσης. Αντιθέτως αναφέρεται στη χρήση έργων, κατά συνέπεια μπορεί να καταλαμβάνει και ολόκληρα έργα ή μεγάλα τμήματά τους. Ενώ αντιθέτως στην εξαίρεση για την έντυπη αναπαραγωγή γίνεται ρητή αναφορά σε σύντομα αποσπάσματα ενός έργου. Επισημαίνεται ότι η ψηφιακή αναπαραγωγή είναι απείρως πιο επικίνδυνη από την έντυπη αναπαραγωγή αφού δεν υπάρχει κόστος, ούτε απώλεια ποιότητας ενώ η διαδικασία αναπαραγωγής γίνεται πάρα πολύ εύκολα μέσω υπολογιστή, κινητού κλπ.
Είναι συνεπώς απαραίτητο να προσδιορισθεί ως όριο της έκτασης αποσπάσματος το 5% ενός έργου, όπως προβλέπει ο βρετανικός και κυπριακός νόμος.
Τέλος, στις αιτιολογικές σκέψεις 23 και 24 αναφέρονται οι δυνατότητες των κρατών μελών να προβλέψουν συστήματα ανταμοιβής των δικαιούχων, ώστε να αποζημιώνονται για τη χρήση των έργων τους. Πιο συγκεκριμένα, στην αιτιολογική σκέψη 23 αναφέρεται ότι «…τα κράτη μέλη μπορούν να αποφασίσουν να υποβάλουν την εφαρμογή της εξαίρεσης ή του περιορισμού, εν όλω ή εν μέρει, στη διαθεσιμότητα κατάλληλων αδειών, οι οποίες να καλύπτουν τουλάχιστον τις ίδιες χρήσεις με αυτές που επιτρέπονται δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού…», ενώ η αιτιολογική σκέψη 24 αναφέρει: «Τα κράτη μέλη θα πρέπει να παραμένουν ελεύθερα να προβλέπουν ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση για τις ψηφιακές χρήσεις των έργων τους ή άλλων αντικειμένων προστασίας δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού που προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία για τη χρήση χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία…», όπου καθιστά σαφές ότι υπάρχει ζημία και δύναται να προσδιοριστεί δίκαιη αποζημίωση.
Επομένως, καθίσταται σαφές ότι πρέπει να υπερισχύσουν οι συμβάσεις των εξαιρέσεων, ώστε να προστατευθούν τα πνευματικά δικαιώματα δημιουργών και εκδοτών, όπως επιτάσσει το δίκαιο αλλά και η ανάγκη συνέχισης της έκδοσης επιστημονικών, κυρίως, έργων στην ελληνική γλώσσα. Και παράλληλα να προβλεφθεί αμοιβή για τις περιπτώσεις που δεν υπάρχουν συμβάσεις και πραγματοποιείται χρήση στο πλαίσιο της εξαίρεσης.
Με την προτεινόμενη διάταξη οι συμβάσεις υπερισχύουν μόνον για τα βιβλία που προορίζονται αποκλειστικά για την αγορά της εκπαίδευσης. Στη χώρα μας όμως και ειδικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν υφίστανται εγχειρίδια – textbooks – Lehrbucher όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες. Αντιθέτως τα συγγράμματα στην πλειονότητά τους απευθύνονται και σε άλλες αγορές όπως αυτές των επιστημόνων, των επαγγελματιών (π.χ. δικηγόρων, γιατρών, οικονομολόγων κλπ) αλλά και το ευρύτερο κοινό. Αν παραμείνει ως έχει η προτεινόμενη διάταξη δεν θα έχει εφαρμογή παρά για ελάχιστα βιβλία. Η οδηγία ρητά προβλέπει τη δυνατότητα οι συμβάσεις να υπερισχύουν για το σύνολο των βιβλίων και όχι μόνον των εκπαιδευτικών.
Σήμερα, μοναδική εξαίρεση αποτελεί η κυβέρνηση του Β. Όρμπαν στην Ουγγαρία, η οποία προβλέπει εξαίρεση χωρίς αμοιβή, χωρίς άδεια και χωρίς να υπερισχύουν οι συμβάσεις. Θα είναι εξαιρετικά λυπηρό η Ελλάδα να είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που θα ακολουθήσει το (μαύρο) παράδειγμα της Ουγγαρίας στην αφαίμαξη των δημιουργών και εκδοτών.
Εν κατακλείδι, η Εταιρεία Συγγραφέων και οι Έλληνες εκδότες ζητούμε να υπερισχύουν οι συμβάσεις αδειοδότησης της εξαίρεσης και θα πρέπει να καταβάλλεται σε κάθε περίπτωση εύλογη αμοιβή στους δικαιούχους. Είμαστε σίγουροι για το ενδιαφέρον της υπουργού Πολιτισμού κυρίας Λίνας Μενδώνη για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και παραμένουμε αρωγοί της.
ΤΟ Δ.Σ. ΤΗΣ ΕΝΕΛΒΙ
Νικόλαος Αργύρης, Πρόεδρος (Εκδόσεις Ίκαρος)
Κωνσταντίνος Δαρδανός, Αντιπρόεδρος (Εκδόσεις Gutenberg)
Αργύρης Καστανιώτης, Γενικός Γραμματέας (Εκδόσεις Καστανιώτη)
Βασίλειος Βαρδάκας, Αναπληρωτής Γενικός Γραμματέας (Εκδόσεις Key Books)
Ραχήλ Μισδραχή-Καπόν, Ταμίας (Εκδόσεις Καπόν)
ΤΟ Δ.Σ. ΤΟΥ ΣΕΕΒΙ
Παύλος Παπαχριστοφίλου, Πρόεδρος (Εκδόσεις Πεδίο)
Γιάννης Κωνσταντάρας, Αντιπρόεδρος (Εκδόσεις Κωνσταντάρας)
Θάνος Ψυχογιός, Γενικός Γραμματέας (Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα)
Γιώργος Πασχαλίδης, Ταμίας (Broken Hill Publishers)
Παναγιώτης Τραυλός, Έφορος (Εκδόσεις Τραυλός)
ΤΟ Δ.Σ. ΤΟΥ ΣΕΒΑ
Φαίδων Κυδωνιάτης, Πρόεδρος (Εκδόσεις Ευρασία)
Πόλα Καπόλα, Αντιπρόεδρος (Εκδόσεις Νήσος)
Κώστας Σπαθαράκης, Γενικός Γραμματέας (Εκδόσεις Αντίποδες)
Δέσποινα Μαλικιώση, Ταμίας (Εκδόσεις Θεμέλιο)
Μαριλένα Καραμολέγκου, (Εκδόσεις Δώμα)
Άννυ Ραγιά, (Εκδόσεις Μέλισσα)
Άρης Λασκαράτος (Εκδόσεις Αιώρα)
ΤΟ Δ.Σ. ΤΟΥ ΣΕΚΒ
Ευαγγελία Χύτη, Πρόεδρος (Εκδόσεις Παπαδήμας Εκδοτική)
Πέτρος Κακολύρης, Αντιπρόεδρος (Εκδόσεις Εύμαρος)
Κωνσταντίνος Αγγελάκης, Γενικός Γραμματέας (Εκδόσεις Αγγελάκη)
Πολυζώης Μπενάρδος, Αναπληρωτής Γενικός Γραμματέας (Εκδόσεις Δρόμων)
Έφη Βασιλάκου, Ταμίας (Εκδόσεις Αστάρτη)
ΤΟ Δ.Σ. ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
Ιωσήφ Βεντούρας, Πρόεδρος
Έλενα Χουζούρη, Αντιπρόεδρος
Άννα Αφεντουλίδου, Γενική Γραμματέας
Βασίλης Γκουρογιάννης, Ταμίας
Σταύρος Ζαφειρίου, Μέλος Δ.Σ.
Κατερίνα Ηλιοπούλου, Μέλος Δ.Σ.
Μάριος Μιχαηλίδης, Μέλος Δ.Σ.
Σε ότι αφορά στο άρθρο 10 η πρόβλεψη εξαίρεσης για την ψηφιακή χρήση έργων λόγου χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικά ιδρύματα χρήζει βελτίωσης, καθώς δεν ορίζει αποζημίωση των δημιουργών και γενικότερα των κατεχόντων τα πνευματικά δικαιώματα των έργων ούτε προσδιορίζει το μέγεθος των αποσπασμάτων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Είναι προφανές ότι αυτό μπορεί να οδηγήσει σε κατάχρηση της εξαίρεσης, όταν δεν αποσαφηνίζεται η έκταση των αποσπασμάτων των έργων και δεν υπάρχει σαφής και συνεχής έλεγχος από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Σε κάθε περίπτωση προτείνεται η αδειοδότηση από δημιουργούς και εκδότες με αμοιβή πρέπει να υπερισχύει της εξαίρεσης, ώστε να διασφαλίζονται επαρκώς τα πνευματικά δικαιώματα με χρήση των διαθέσιμων συμβάσεων αδειοδότησης από οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης και να υπάρχει σχετική πληροφόρηση σχετικά με την χρήση των έργων. Η αδειοδότηση έχει καθιερωθεί σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, ενώ η υιοθέτηση της εξαίρεσης χωρίς άδεια και χωρίς αμοιβή έχει αποδειχτεί καταστροφική όπου εφαρμόστηκε (π.χ. στον Καναδά).
Ένα ικανοποιητικό παράδειγμα ενσωμάτωσης της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 790/2019 αποτελεί ο κυπριακός Νόμος 149(I)/2022, Αριθμός 4912 (σσ. 1324-1325, 1330) που θέτει ανώτατο όριο 5% στη χρήση έργων δυνάμει της εξαίρεσης και προβλέπεται σε κάθε περίπτωση την εύλογη αποζημίωση των δικαιούχων όπως αναφέρεται και σε άλλα σχόλια.
Γενικότερα, η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων πρέπει να είναι κύριο μέλημα του νομοθέτη. Ο κλάδος του βιβλίου στην Ελλάδα δεν πρέπει να υποβαθμιστεί από νομοθετικές διατάξεις που παρερμηνεύουν τις σύγχρονες εκπαιδευτικές ανάγκες και ακούσια διευκολύνουν την πειρατεία.
Επίσης, η Homo Digitalis προτείνει τη διασταλτική ερμηνεία του όρου «ασφαλή ηλεκτρονικά περιβάλλοντα» προκειμένου να μπορούν να ενταχθούν σε αυτά, ανεπίσημες πλατφόρμες, υπηρεσίες υπολογιστικού νέφους, υπηρεσίες ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, υπηρεσίες μηνυμάτων και ευρύτερα, οποιαδήποτε δίκτυα και υπηρεσίες ηλεκτρονικής επικοινωνίας που χρησιμοποιούνται κατά περίπτωση αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς/διδακτικούς σκοπούς.
Τέλος, στην παράγραφο 2 του άρθρου 5 της Οδηγίας 2019/790 προβλέπεται ότι οι χρήσεις συγκεκριμένων έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας, όπως υλικό που προορίζεται κατά κύριο λόγο για την αγορά της εκπαίδευσης ή παρτιτούρες, δεν υπόκεινται στην εξαίρεση του άρθρου 5. Αντίθετα, θα πρέπει τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να προμηθεύονται κατάλληλες άδειες, «στον βαθμό που είναι εύκολα διαθέσιμες στην αγορά».
Η εξάρτηση της εφαρμογής της εξαίρεσης από τη διαθεσιμότητα των αδειών ενδεχομένως να οδηγήσει σε ανασφάλεια δικαίου ή σε διοικητική επιβάρυνση για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως αναφέρεται στην αιτιολογική σκέψη 23 της Οδηγίας. Η πρόβλεψη στο νόμο των εν λόγω αδειών ακυρώνει εντελώς την αποτελεσματικότητα της εξαίρεσης. Επίσης, η μονομερής προσφορά των αδειών αυτών από τους πνευματικούς δημιουργούς ενδεχομένως να αντίκειται στα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως ορίζεται στην απόφαση του ΔΕΕ (C 117/13) TU Darmstadt. 2 Συν τοις άλλοις, η συγκεκριμένη διάταξη είναι προαιρετική για τα κράτη μέλη.
Επομένως, η Homo Digitalis προτείνει να μην ενσωματωθεί στο εθνικό μας δίκαιο η συγκεκριμένη διάταξη περί αγοράς αδειών, στις περιπτώσεις που χρησιμοποιείται υλικό που προορίζεται για την αγορά της εκπαίδευσης ή παρτιτούρες.
Το άρθρο 5 της Οδηγίας 2019/790 εισάγει υποχρεωτική για τα κράτη μέλη εξαίρεση και περιορισμό του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας για την χρήση έργων και άλλων αντικειμένων προστασίας σε ψηφιακές και διασυνοριακές διδακτικές δραστηριότητες. Η εξαίρεση αυτή επιτρέπει στο εκπαιδευτικό προσωπικό, στους μαθητές και στους σπουδαστές να κάνουν χρήση πνευματικών δημιουργημάτων για διδακτικούς σκοπούς σε ψηφιακό ή και διασυνοριακό περιβάλλον, χωρίς να απαιτείται άδεια από τους δικαιούχους.
Επίσης, η αιτιολογική σκέψη 21 της Οδηγίας παρέχει στα κράτη μέλη την ελευθερία να προσδιορίζουν το μέγεθος του έργου ή άλλου αντικειμένου προστασίας που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διδακτικές δραστηριότητες, εισάγοντας με αυτόν τον τρόπο ποσοτικούς περιορισμούς στη χρήση έργων. Κατά κανόνα, η εξαίρεση για διδακτικούς σκοπούς επιτρέπει την τμηματική χρήση έργων.
H Homo Digitalis χαιρετίζει την ενσωμάτωση της εν λόγω εξαίρεσης του άρθρου 5 της Οδηγίας 2019/790 στο Σχ. Νόμου χωρίς τον a priori προσδιορισμό του μεγέθους του έργου που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί, καθώς αυτό είναι πιθανό να οδηγήσει σε συνθήκες αδικίας.
πρέπει να υπάρχει προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας με βάση τα εξής
5% ανώτατο όριο αποσπάσματος
Οι άδειες να υπερισχύουν της εξαίρεσης για όλα τα βιβλία
και φυσικά
Να υπάρχει αμοιβή
5% ανώτατο όριο αποσπάσματος
Οι άδειες να υπερισχύουν της εξαίρεσης για όλα τα βιβλία
Να υπάρχει αμοιβή
Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι στόχος της Ευρωπαϊκής οδηγίας, όπως αποτυπώνεται και στις αιτιολογικές σκέψεις του Ευρ. νομοθέτη, είναι η διευκόλυνση της πρόσβασης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων σε εκπαιδευτικό υλικό, κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας. Παράλληλα να θέσει κανόνες, έτσι ώστε να αποφευχθεί η αλόγιστη δωρεάν χρήση εκπαιδευτικού υλικού, για να μη διαταραχθεί η ελεύθερη αγορά του βιβλίου και να μην θιγούν οι δικαιούχοι, οι πνευματικοί δημιουργοί και οι εκδότες.
Χωρίς αυτή την προστασία αποδυναμώνονται δραματικά τα κίνητρα της πνευματικής δημιουργίας.
Η αιτιολογική σκέψη 21 αναφέρει: «Η εξαίρεση ή ο περιορισμός που προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία για τον αποκλειστικό σκοπό της χρήσης “χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία”, ευνοεί ψηφιακές χρήσεις από τμήματα έργων ή άλλων αντικειμένων προστασίας για την υποστήριξη, της διαδικασίας της διδασκαλίας…», ενώ παράλληλα προβλέπει ότι δεν θα πλήττει την ελεύθερη αγορά: «η χρήση δεν πρέπει να υποκαθιστά την αγορά υλικών που προορίζονται κατά κύριο λόγο για τις αγορές της εκπαίδευσης…».
Η αιτιολογική σκέψη 22, εκτός των άλλων, ξεκαθαρίζει ότι: «…η χρήση θα πρέπει να περιορίζεται στο απολύτως αναγκαίο για τον σκοπό των εν λόγω δραστηριοτήτων…». Ρητά αναφέρεται, στην αρμοδιότητα του κράτους να καθορίσει το μέγεθος του τμήματος..
Η αιτιολογική σκέψη 23 αναφέρει ότι «…τα κράτη μέλη δύναται να αποφασίσουν να δίδουν προτεραιότητα, στη διαθεσιμότητα κατάλληλων αδειών χρήσης, οι οποίες να καλύπτουν τουλάχιστον τις ίδιες χρήσεις με αυτές που επιτρέπονται δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού…»
Η αιτιολογική σκέψη 24 αναφέρει ότι:«Τα κράτη μέλη θα πρέπει να παραμένουν ελεύθερα να προβλέπουν ό,τι οι δικαιούχοι λαμβάνουν, δίκαιη αποζημίωση για τις ψηφιακές χρήσεις των έργων τους ή άλλων αντικειμένων προστασίας δυνάμει της εξαίρεσης ή του περιορισμού που προβλέπεται στην παρούσα Οδηγία…»,
κάτι το οποίο καθιστά σαφές ότι υφίσταται ζημία, συνεπώς πρέπει να προσδιοριστεί αποζημίωση..
Με μεγάλη έκπληξη διαπιστώνει κάποιος, ότι κατά την ενσωμάτωση του άρθρου 5 της Οδηγίας, με άρθρο 10 του σχεδίου νόμου, δεν λαμβάνονται υπόψη καμία από τις πρόνοιες του “ευρωπαίου νομοθέτη”:
α- για τον καθορισμό του ορίου χρήσης ψηφιακού υλικού, ώστε να μην γίνεται κατάχρηση της πνευματικής ιδιοκτησίας,
β- μην καθορίζοντας περιορισμένο όριο χρήσης, αυτομάτως καθιστά τις διαθέσιμες άδειες μη κατάλληλες (άρθρο 2), διότι με δεδομένο ότι οι άδειες θα καθορίζουν όριο χρήσης, για ποιό λόγο να τις χρησιμοποιήσει, το πανεπιστήμιο, η βιβλιοθήκη ή το ερευνητικό εργαστήριο, όταν ο νόμος δίνει το δικαίωμα να αντιγράφουν ακόμη και ολόκληρο το έργο.
γ- μην καθορίζοντας περιορισμένο όριο χρήσης ψηφιακού υλικού, η αλόγιστη χρήση που θα γίνεται, θα υποκαθιστά την ελεύθερη αγορά του βιβλίου, κάτι το οποίο έρχεται σε αντίθεση με την Ευρ. οδηγία, τις ιδρυτικές αρχές της Ευρ. Ένωσης και με το Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο.
δ- δεν προβλέπεται καμία αποζημίωση κατά την εξαίρεση, με πρακτικό αποτέλεσμα η ρύθμιση να ισοδυναμεί με αναγκαστική απαλλοτρίωση του πνευματικού δικαιώματος του δημιουργού και του εκδότη, και πρακτικά ματαιώνει τον δικαιοπολιτικό λόγο αναγνώρισης των πνευματικών δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα δίνει το δικαίωμα στο ίδρυμα να μην κάνει αποδεκτή και να κρίνει μη κατάλληλη οποιαδήποτε άδεια χρήσης υφίσταται στην αγορά.
Δηλαδή σύμφωνα με το β και το δ εμμέσως η πρόβλεψη στο σχέδιο νόμου, για χρήση αδειών, γίνετε μη εφαρμόσιμη.
ε- το κράτος όχι μόνο απεμπολεί την υποχρέωση του να προστατεύει την πνευματική ιδιοκτησία, αλλά ενθαρρύνει και εμμέσως νομιμοποιεί την παράνομη κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας σε όλο το εύρος της εκπαίδευσης.
στ- το σχέδιο νόμου αντί να επιλύνει προβλήματα δημιουργεί επιπλέον και οδηγεί εκδότες, δημιουργούς, πανεπιστήμια, ερευνητικά εργαστήρια, βιβλιοθήκες και ΟΣΔ, σε ατέρμονες δικαστικές διαμάχες, χωρίς να τις αντέχει κανείς.
Με πρόκριμα την διαδικασία της διδασκαλίας και εφόσον δεν υπάρξουν οι απαραίτητες διορθώσεις, το αποτέλεσμα θα είναι η καθολική και ανεξέλεγκτη χρήση πνευματικών έργων στον χώρο της εκπαίδευσης, στα πανεπιστήμια, στις βιβλιοθήκες, στα ερευνητικά εργαστήρια κ.α, κατά την προπτυχιακή και μεταπτυχιακή εκπαίδευση.
Δεδομένου δε των τεχνολογικών δυνατοτήτων και της κουλτούρας που επικρατεί σε ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας -κουλτούρα που ευνοεί την ψηφιακή πειρατεία- οι προβλέψεις του άρθρου 10 θα οδηγήσουν νομοτελειακά, σε αλόγιστη διασπορά των έργων του λόγου στο διαδίκτυο, για κάθε άλλη χρήση και όχι αυτή που ξεκάθαρα προβλέπει η Ευρωπαϊκή, δηλαδή αποκλειστικά για χρήση χάριν παραδείγματος κατά τη διδασκαλία.
Θα οδηγήσει τους εμπλεκόμενους σε ατέρμονες δικαστικές διαμάχες, κάτι το οποίο θα σημαίνει το ΤΕΛΟΣ του βιβλίου, του εκδοτικού κλάδου, της Ελληνικής συγγραφής και μετάφρασης.
Θα μπει ταφόπλακα στην Ελληνική γλώσσα των επιστημών, των τεχνών και της λογοτεχνίας.
Άραγε αυτό είναι το ζητούμενο!!
Με το παρόν νομοσχέδιο έχετε την δυνατότητα να διασφαλίσετε το γράμμα και το πνεύμα της Ευρωπαϊκής Οδηγίας, σκοπός της οποίας είναι η διευκόλυνση της διδασκαλίας σε όλα τα στάδια της εκπαίδευσης, χωρίς όμως να καταστραφεί το οικοσύστημα της δημιουργικής βιομηχανίας και ιδιαίτερα ο κλάδος των επιστημονικών – τεχνικών εκδόσεων και των εκπαιδευτικών συγγραμμάτων. Παράλληλα, να επιβεβαιώσετε εμπράκτως, την ευαισθησία και τη στήριξη του Έλληνα Νομοθέτη στο πνευματικό έργο, στον πνευματικό δημιουργό και την πνευματική ιδιοκτησία
Αρκεί να προβλεφθούν:
1ον και κυριότερο- όριο χρήσης υλικού 5% απο κάθε έργο, με εξαίρεση τα ποιήματα πίνακες και έργα και οποία έργα δεν δύναται να διασπαστούν.
Το 5% ενός έργου είναι απολύτως επαρκές για χρήση χάριν παραδείγματος κατά την διαδικασία της διδασκαλίας (π.χ στο αμφιθέατρο). Είναι σημαντικό να μην δοθεί νόμιμο άλλοθι και το περιθώριο η “χρήση για διδασκαλία”, να γίνει “χρήση ως το κύριο εκπαιδευτικό υλικό των φοιτητών των μεταπτυχιακών σπουδαστών και ερευνητών”.
2- Πρόβλεψη για αποζημίωση δημιουργών και εκδοτών για χρήση ψηφιακού υλικού, όταν ένα έργο υπόκειται στην εξαίρεση (δηλαδή δεν υπάρχουν οι κατάλληλες άδειες). Είναι απολύτως απαραίτητο και σημαντικό,
α- γιατί δεν νοείται να μην αποζημιώνεται ο δημιουργός και ο εκδότης για χρήση (αντιγραφή) που θα γίνεται από το έργο του,
β- για να μην προκύψει η δυνατότητα να κρίνονται οι υφιστάμενες άδειες χρήσης, μη κατάλληλες.
Το ότι το πνευματικό δημιούργημα είναι άυλο και εύκολα αντιγράψιμο, δε θα πρέπει να θεωρείται ότι δεν έχει αξία και ο κάθε ένας μπορεί να το χρησιμοποιεί αλόγιστα και δωρεάν. Δεν είναι δυνατόν να γίνεται χρήση της ιδιοκτησίας κάποιου άλλου, (πνευματικής η υλικής) χωρίς να αποζημιώνεται. Αυτό δεν συμβαίνει σε καμία χώρα του κόσμου είτε ανεπτυγμένη είτε αναπτυσσόμενη.
3- Να προβλεφθεί, όπως ενσωματώθηκε στην Κύπρο, η δυνατότητα να προσφέρουν κατάλληλες άδειες χρήσης, όλοι οι αρμόδιοι ενδιαφερόμενοι, θεσμικά όργανα ακόμη και μεμονωμένοι εκδότες που το επιθυμούν.
Η ελληνόφωνη επιστημονική και εκπαιδευτική βιβλιογραφία, λόγω των περιορισμών που επιβάλλει η γλώσσα, χρήζει της προστασίας της δημιουργίας και της οικονομικής ενίσχυσης, προκειμένου η εκδοτική δραστηριότητα, να αποτελέσει κλάδο άξιο επένδυσης και να συνεχίσει να είναι εφικτή, η διατήρηση της Ελληνικής εκπαιδευτικής, επιστημονικής και τεχνολογικής ορολογίας στο μέλλον.
Πληθώρα αγγλόφωνου επιστημονικού περιεχομένου απαιτεί σημαντικότατους πόρους των εκδοτικών επιχειρήσεων, προκειμένου να αποκτηθούν τα συγγραφικά δικαιώματα, να μεταφραστεί το έργο και να γίνει προσβάσιμο στο ελληνόφωνο κοινό. Δημιουργοί και μεταφραστές αυτού του περιεχομένου είναι στην πλειοψηφία οι ίδιοι οι πανεπιστημιακοί καθηγητές. Συνεπώς, αντικείμενο του νομοσχεδίου θα πρέπει να είναι η προστασία των ίδιων των πνευματικών δημιουργών, καθώς χωρίς αυτήν την προστασία, αποδυναμώνονται δραματικά τα κίνητρα της πνευματικής δημιουργίας.
Στις χώρες που έχει ενσωματωθεί ήδη το άρθρο 5 της Οδηγίας (ΕΕ) 790/2019 έχει προβλεφθεί όριο χρήσης 5%, καταβολή αποζημίωσης στους δικαιούχους και οι συμβάσεις αδειοδότησης να υπερισχύουν της εξαίρεσης.
Μοναδική εξαίρεση η κυβέρνηση του Β. Όρμπαν στην Ουγγαρία. Θα είναι εξαιρετικά λυπηρό να μην διορθωθεί το άρθρο 10, και η Ελλάδα, μία δημοκρατική και ευνομούμενη χώρα, να είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που θα ακολουθήσει το (μαύρο) παράδειγμα της Ουγγαρίας, στην αφαίμαξη των δημιουργών και εκδοτών. Ακόμη όμως και σε αυτή την μοναδική περίπτωση της Ουγγαρίας, έχουν ξεκινήσει δικαστικές ενέργειες για να κριθεί ο νόμος αντισυνταγματικός και ήδη έχει καταγγελθεί στα αρμόδια Ευρωπαϊκά όργανα.
Στον αντίποδα βρίσκεται το πρόσφατο παράδειγμα, ενσωμάτωσης της ίδιας οδηγίας στην Κύπρο, (ακολουθώντας το παράδειγμα της Αγγλίας πριν αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή ένωση), η οποία στηρίζει έμπρακτα την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και αποδεικνύεται αρωγός στη διαχρονική προσπάθεια του Δημιουργού και του Εκδότη, που με τεράστιες δυσκολίες, προωθούν και διαιωνίζουν τον Ελληνικό πολιτισμό, τις επιστήμες και τις τέχνες στην Ελληνική γλώσσα.
Είναι προφανές πως η υιοθέτηση του μοντέλου που έχει ήδη ψηφίσει η Κύπρος (Επίσημη Εφημερίδα Κυπριακής Δημοκρατίας 4912, σσ. 1324-1325, 1330) είναι η μόνη δυνατή και δίκαιη διευθέτηση, καθώς μόνο με αυτόν τον τρόπο δεν θα καταστρατηγούνται ανεξέλεγκτα τα πνευματικά δικαιώματα, δηλαδή με την πρόβλεψη του 5% ως ανώτατου ορίου χρήσης υλικού.
Το άρθρο 10 του νομοσχεδίου υποβιβάζει ακόμη περισσότερο την αξία του πανεπιστημιακού-επιστημονικού βιβλίου και αποθαρρύνει την ενασχόληση με την παραγωγή του. Το νομοσχέδιο δεν προβλέπει ποσοστό χρήσης υλικού από έντυπο βιβλίο κατά τη διδασκαλία χάριν παραδείγματος, αλλά αφήνει ανεξέλεγκτη την όποια εκμετάλλευσή του. Χωρίς να απεμπολείται η αξία της ψηφιακής εκπαίδευσης, αυτή θα πρέπει να γίνεται με όρους και κανόνες που θα κάνουν σεβαστά τα πνευματικά δικαιώματα των παραγωγών έντυπου υλικού και δη του πανεπιστημιακού-επιστημονικού βιβλίου. Η έντυπη ή ψηφιακή αναπαραγωγή δημοσιευμένου υλικού πέραν του 5% επί του συνόλου οποιουδήποτε δημοσιευμένου έργου είναι βέβαιο ότι θα πλήξει την παραγωγή του πανεπιστημιακού-επιστημονικού βιβλίου, ιδίως εάν δεν μπορεί να εξασφαλιστεί (και πρακτικά δεν εξασφαλίζεται) ο έλεγχος του ποσοστού αναπαραγωγής του και/ή διάθεσής του εκτός του πανεπιστημιακού ιδρύματος.
Θα πρέπει εκτός από την αναφορά του ονόματος της πηγής και του ονόματος του/της δημιουργού να ζητείται και να λαμβάνεται έγγραφη άδεια χρήσης μέρους του έργου για διδακτικό ή εξεταστικό σκοπό, από τον δημιουργό και τον εκδότη, προκειμένου να αποτραπεί η ανεξέλεγκτη και πιθανότατα αλόγιστη χρήση. Αυτό θα δώσει τη δυνατότητα στον εκδότη και στον συγγραφέα να παρακολουθήσουν τον τρόπο χρήσης για να διασφαλιστεί η ορθότητά του. Επιπλέον η χρήση ηλεκτρονικών μέτρων για την προστασία από κακόβουλη χρήση των αποδεκτών (φοιτητών και άλλων) θα πρέπει να γίνεται από τον χρήστη αλλά και από τον εκδότη ή τον συγγραφέα, ώστε να υπάρχει η μέγιστη αποτροπή κακόβουλης χρήσης. Ως διδάσκων, θεωρώ ότι το να αντιγραφεί το 5% του περιεχομένου ενός βιβλίου είναι υπερβολικά αρκετό υλικό για να χρησιμοποιηθεί για τη διαδικασία της διδασκαλίας. Ένας καθηγητής οφείλει να χρησιμοποιεί το δικό του υλικό και όχι να αντιγράφει υλικό από συγγράμματα άλλων, με τρόπο ανεξέλεγκτο.
Το νομοσχέδιο και ειδικά το άρθρο 10 αποτελεί ένα ακόμα βήμα (βλ. εκπτώσεις και νέα συστήματα κοστολόγησης βιβλίων τα προηγούμενα έτη) της προσπάθειας για την μείωση της παραγωγής επιστημονικών συγγραμμάτων στην Ελλάδα και στην απαξίωση του ίδιου του Πανεπιστημίου. Ο δημιουργός πρέπει να είναι ο ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟΣ διαχειριστής της πνευματικής του περιουσίας και σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια να είναι σε θέση να έρθει σε συμφωνία για την χρήση της περιουσίας του κατά την διάρκεια της εκπαιδευτικής ή/και ερευνητικής δραστηριότητας του Πανεπιστημίου. Τα Πανεπιστήμια, από την άλλη, πρέπει να έχουν την δυνατότητα να συνεργάζονται με τους δημιουργούς ή τους Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης και να συμφωνούν στους όρους χρήσης της πνευματικής παραγωγής προβλέποντας αμοιβή για τον δημιουργό.
Για αυτό προτείνω να ενσωματωθεί η οδηγία όπως ακριβώς έγινε στην Κύπρο (ΦΕΚ ΚΥΠΡΟΥ σελ. 1324-1325-1330). Πρέπει να προβλεφθούν τα εξής:
1- να καθοριστεί ανώτατο όριο χρήσης 5%, από το έργο, χάριν παραδείγματος κατά την διαδικασία της διδασκαλίας.
2- να προβλεφθεί αμοιβή του δημιουργού για την χρήση του έργου του, είτε υπάρχουν κατάλληλες άδειες στην αγορά είτε το έργο εμπίπτει στην εξαίρεση.